Αναμφισβήτητα, τα τελευταία χρόνια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) έχουν εισχωρήσει στην καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων κάθε ηλικίας, προσφέροντας τους απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας, προβολής και διασκέδασης. Ωστόσο, η χρήση τους, πέρα από τα πλεονεκτήματα που παρέχει, ενδέχεται να προσβάλλει έννομα συμφέροντα ορισμένων προσώπων (χρηστών ή μη). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανάρτηση φωτογραφιών ή βίντεο σε ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης (λ.χ. στο facebook), η οποία πραγματοποιείται χωρίς την προηγούμενη συναίνεση ή την εκ των υστέρων έγκριση των προσώπων που απεικονίζονται. Και αν τις περισσότερες φορές πρόκειται απλά για φωτογραφίες ή βίντεο που αναρτήθηκαν από φίλους και γνωστούς και αποτυπώνουν στιγμές διασκέδασης, υπάρχουν φορές που η δημοσίευση δεν χαροποιεί καθόλου τα απεικονιζόμενα πρόσωπα και μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην προσωπική και επαγγελματική ζωή τους.
Κατωτέρω αναπτύσσεται συνοπτικά η έννοια της εικόνας του προσώπου, σε ποιες περιπτώσεις υπάρχει προσβολή της εικόνας και πως μπορεί να προστατευθεί κάποιος που υφίσταται προσβολή.
Έννοια της εικόνας
Το δικαίωμα στην προσωπικότητα (άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος) αποτελεί πλέγμα εννόμων αγαθών, όπως είναι η ζωή, η υγεία, η τιμή, η εικόνα κ.λπ., τα οποία συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα με αυτό, έτσι ώστε η προσβολή οποιασδήποτε έκφανσης της προσωπικότητας να σημαίνει και προσβολή της συνολικής έννοιας «προσωπικότητα». Ειδικότερα, ως εικόνα νοείται τόσο η αποτύπωση του εικονιζόμενου, είτε φωτογραφική, ηχητική, κινηματογραφική ή οπτικοακουστική είτε παραγόμενη με εικαστικό ή με τρισδιάστατο τρόπο, όσο και το σύνολο των εξωτερικών στοιχείων που εξατομικεύουν κάποιο πρόσωπο, αποδίδοντάς του μια ιδιαίτερη ταυτότητα. Επομένως εικόνα του ατόμου αφ’ ενός δεν είναι μόνο το πρόσωπό του, αλλά ολόκληρο το σώμα του, που συχνά εμφανίζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά από τα οποία μπορεί να ταυτοποιηθεί ένα πρόσωπο, αφ’ ετέρου εικόνα ενός προσώπου συνιστά όχι μόνο η φωτογραφική απεικόνισή του, αλλά και η ηχητική ή οπτικοακουστική αποτύπωσή του, όταν από αυτή μπορεί να αναγνωριστεί ένα πρόσωπο. Για το λόγο αυτό δεν αποκλείεται η προσβολή της προσωπικότητας, ακόμη και αν έχουν καλυφθεί τα χαρακτηριστικά του προσώπου που απεικονίζεται σε μια φωτογραφία (βλ. απόφαση υπ’ αριθμ. 5336/2015 Εφετείου Αθηνών).
Πότε υπάρχει προσβολή της εικόνας του προσώπου
Η εικόνα του προσώπου ή όπως χαρακτηριστικά λέγεται το δικαίωμα επί της ιδίας εικόνας, δεν ανήκει στο κοινό, αλλά μόνο σε εκείνον που την παριστάνει. Άρα και μόνη η αποτύπωση ή εμφάνιση ή προβολή της εικόνας κάποιου, χωρίς τη συναίνεση του (ή σε περίπτωση ανηλίκου προσώπου, χωρίς τη συναίνεση του προσώπου που ασκεί, κατά το άρθρο 1510 Αστικού Κώδικα, τη γονική μέριμνα του ανηλίκου), προσβάλλει αυτοτελώς την προσωπικότητα του, δηλαδή το δικαίωμα του επί της ίδιας της εικόνας και δεν απαιτείται να προσβάλλεται συγχρόνως και άλλο αγαθό της προσωπικότητας του εικονιζόμενου, όπως η τιμή του, με την κατά μειωτικό τρόπο εμφάνιση της φυσιογνωμίας του, ή το απόρρητο της ιδιωτικής ζωής του, με την εμφάνιση σκηνών απ’ αυτήν.
Το παράνομο της προσβολής της προσωπικότητας κάποιου, με την αποτύπωση ή την έκθεση της εικόνας του, αίρεται με τη ρητή ή σιωπηρή συναίνεση ή έγκριση του.
Ωστόσο η προστασία της εικόνας του προσώπου δεν είναι απόλυτη αλλά περιορίζεται αφ’ ενός από τον δημόσιο ή μη χαρακτήρα της απεικονιζόμενης δραστηριότητας και αφ’ ετέρου από την ύπαρξη ή μη δικαιολογημένου ενδιαφέροντος του κοινού. Έτσι, κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η αποτύπωση της εικόνας προσώπου χωρίς τη συναίνεσή του, όταν:
α) Απεικονίζονται δημόσιοι χώροι δίχως εστίαση σε συγκεκριμένο πρόσωπο. Π.χ. επιτρέπεται η λήψη φωτογραφίας, χωρίς τη συναίνεση του φωτογραφιζόμενου, όταν απεικονίζονται τελετές, δημόσιες συναθροίσεις, τοπία τα οποία παρουσιάζουν καλλιτεχνικό ή άλλο γενικό ενδιαφέρον, όπου παρευρίσκονται και πρόσωπα.
β) Απεικονίζονται δημόσια γεγονότα γενικότερου κοινωνικού ενδιαφέροντος, ακόμη και αν υπάρχει εστίαση σε συγκεκριμένο πρόσωπο. Π.χ. δεν προσκρούει στις διατάξεις προστασίας της προσωπικότητας η λήψη και δημοσίευση της φωτογραφίας ενός προσώπου, ως μέλους του συνόλου των ατόμων που πήραν μέρος σε δημόσια εκδήλωση. Επισημαίνεται εντούτοις, ότι η εξατομίκευση ενός από τα πρόσωπα που συμμετείχαν και η χωρίς λόγο δημοσιογραφική εμμονή στο πρόσωπό του συνιστά προσβολή, εφόσον το συγκεκριμένο άτομο δεν διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο στη συλλογική εκδήλωση.
γ) Απεικονίζονται δημόσια πρόσωπα ή πρόσωπα της επικαιρότητας (π.χ. πολιτικοί, καλλιτέχνες, αθλητές κ.λπ.), εφόσον υπάρχει δικαιολογημένο ενδιαφέρον για την πληροφόρηση του κοινού και υπό τον όρο, ότι ο σκοπός αυτός της ενημέρωσης του κοινού υπερέχει προφανώς των δικαιωμάτων και συμφερόντων του υποκειμένου των δεδομένων και δεν θίγονται οι θεμελιώδεις ελευθερίες του τελευταίου.
Ενέργειες που μπορεί να κάνει ο προσβληθείς πριν προσφύγει στη δικαιοσύνη
Καταρχάς, αν πρόκειται για δημοσίευση σε blog, ιστοσελίδα ή οποιονδήποτε άλλο ιστότοπο, το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνει ο θιγόμενος, πριν ακόμη στραφεί σε έννομη προστασία, είναι να επικοινωνήσει με το διαχειριστή ζητώντας την απομάκρυνση της φωτογραφίας ή του βίντεο που δημοσιεύτηκε χωρίς την συναίνεσή του. Επίσης, ανάλογα με τους όρους χρήσης, μπορεί να γίνει αναφορά για το επίδικο υλικό (report), ώστε να διαγραφεί αυτό από την ίδια την υπηρεσία. Η τελευταία διαδικασία πάντως ενδέχεται να καθυστερήσει και δεν αποκλείεται η υπηρεσία να αρνηθεί να απομακρύνει το υλικό χωρίς δικαστική απόφαση. Τέλος, είναι πολύ σημαντικό, το πρόσωπο που έχει υποστεί την προσβολή να αποθηκεύσει στον υπολογιστή του την ιστοσελίδα όπου δημοσιεύτηκε η επίδικη φωτογραφία ή το βίντεο και να την εκτυπώσει, ώστε να μη χαθούν τα αποδεικτικά στοιχεία.
Η έννομη προστασία
Κατά τη διάταξη του άρθρου 57 Αστικού Κώδικα, όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητα του έχει δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον.
Επιπλέον, κατά τη διάταξη του άρθρου 59 Αστικού Κώδικα το δικαστήριο με την απόφασή του, ύστερα από αίτηση αυτού που έχει προσβληθεί και αφού λάβει υπόψη το είδος της προσβολής, μπορεί να καταδικάσει τον υπαίτιο να ικανοποιήσει την ηθική βλάβη αυτού που είχε προσβληθεί. Η ικανοποίηση συνίσταται σε πληρωμή χρηματικού ποσού, σε δημοσίευμα ή σε οτιδήποτε επιβάλλεται από τις περιστάσεις.
Περαιτέρω, σύμφωνα με το Ν. 2472/1997 (προστασία ατόμου από την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων), όπως τροποποιήθηκε – συμπληρώθηκε μεταγενέστερα και ισχύει σήμερα, στα προσωπικά δεδομένα, όπως η έννοια αυτών προσδιορίζεται από τη διάταξη του άρθρου 2 στοιχείο α΄ του ανωτέρω νόμου, εντάσσονται και φωτογραφίες ενός προσώπου. Οι δημοσιεύσεις τέτοιων φωτογραφιών στο διαδίκτυο, δηλαδή με ανάρτησή τους σε διαδικτυακούς τόπους (π.χ. στην ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης “facebook”), συνιστούν, κατά τα οριζόμενα στη διάταξη του άρθρου 2 στοιχείο δ΄ του ως άνω νόμου, ιδιαίτερες και διακριτές μορφές επεξεργασίας και δη αυτών της καταχώρισης και της διάδοσης προσωπικών δεδομένων του υποκειμένου, που η φωτογραφία αφορά. Οι παραπάνω μορφές επεξεργασίας τιμωρούνται ποινικά, σύμφωνα με τα όσα ορίζονται στο άρθρο 22 παρ. 4 του πιο πάνω Νόμου: «Όποιος χωρίς δικαίωμα επεμβαίνει με οποιονδήποτε τρόπο σε αρχείο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ή λαμβάνει γνώση των δεδομένων αυτών ή τα αφαιρεί, αλλοιώνει, βλάπτει, καταστρέφει, επεξεργάζεται, μεταδίδει, ανακοινώνει, τα καθιστά προσιτά σε μη δικαιούμενα πρόσωπα ή επιτρέπει στα πρόσωπα αυτά να λάβουν γνώση των εν λόγω δεδομένων, ή τα εκμεταλλεύεται με οποιονδήποτε τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση και χρηματική ποινή και αν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα με φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους και χρηματική ποινή τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου (1.000.000) έως δέκα εκατομμυρίων (10.000.000) δραχμών, αν η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα από άλλες διατάξεις».
Ιωάννης Κ. Μπάκος
Δικηγόρος
Υπ. Διδάκτωρ Νομικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α.
